Edirne’nin deprem tarihi hakkında hazırladığımız haberde 'Zelzele-i Azîme' adlı kitabın yazarı Trakya Üniversitesi Roman Araştırmaları Enstitüsü Doktor Öğretim Üyesi Hasan Ali Cengiz ile söyleşi gerçekleştirdik. Edirne’nin deprem nedeniyle geçmişte yaşadığı acı tecrübeyi, kitabında gözler önüne seren Doktor Öğretim Üyesi Hasan Ali Cengiz, şu açıklamalarda bulundu, “Merkez üssü Havsa ve Hasköy Kasabası olan 1752 Edirne Depremi, 31 Temmuz 1752’de meydana gelmiştir. Deprem, Edirne’nin çevresindeki yerleşim yerlerinde hissedilse de asıl yıkıcı etkisini yaşayan yer Edirne olmuştur. Depremin meydana geldiği dönemde depremin şiddetini ölçecek sismik ölçekler olmadığından depremin büyüklüğü belli değildir. Depremin etkisiyle oluşan hasarlardan depremin yedi şiddetin üzerinde olduğu tahmin edilmektedir. Depremde, konutların çoğunluğu ahşaptan yapıldığından dolayı fazla bir hasar oluşmamış, asıl hasar tarihi taş yapılarda meydana gelmiştir.
Depremin yaz mevsimi ve Ramazan ayında insanların dışarıda açık havada iftar ettikleri bir zaman diliminde olması can kaybını azaltmıştır. Depremin Edirne toplumu üzerindeki en büyük etkisi, sonrası yaşanan kargaşa ve yeni sarsıntıların devam etmesi nedeniyle yaşadıkları korku olmuştur. Deprem ve artçı sarsıntıların oluşturduğu korkudan günlerce kimse evlerine girememiş, evlerinden eşyalarını bile almamışlardır. Deprem, Edirne’de jeolojik değişikliklere neden olmuş, bu değişiklikler yer altı sularını da etkilemiştir. Şehre gelen su yapılarında hasarlar oluştuğu gibi bazı bahçelerdeki dolap kuyuları kapanarak suları kesilmiştir. Bazı yerlerden de içilemeyen acı gazlı sular çıkmıştır. Depremden sonra evsiz ve işsiz kalan halk, yaşamın zorluğu karşısında farklı arayışlar içerisine girerek şehirden göç etmeye başlamıştır.
Depremin hasar oluşturduğu tarihi yapıların başında camiler gelmiştir. Camilerin özellikle minareleri büyük hasar görmüştür. Camilerin dışında mescitler, medreseler, tekke ve zaviyeler, türbeler, mektepler, çarşılar, taş köprüler, han ve kervansaraylar da depremde zarar gören tarihi yapılar arsındadır. Bu depremde, kaynaklardan tespit edebildiğimiz kadarıyla 88 dükkân, 24 cami, 7 mescit, 13 han, 6 tekke, zaviye ve türbe, 4 mektep, 3 hamam, 2’şer tane köprü, çarşı ve tabhâne ile 1’er tane de saray, konak, şifahâne, mevlevihâne ve ahır da hasar oluşmuştur.
1752 depremi I. Mahmud Dönemi’nde olmuştur. Zarar gören yapıların bir kısmı bu dönemde vakıflar ve merkezin desteğiyle onarılmaya başlanmıştır. 1754 yılında I. Mahmud’un vefatından sonra III. Osman’ın tahtta kaldığı yaklaşık üç yıllık sürede destek gelmediğinden dolayı adeta onarımlar durmuştur. Onarımların tekrar başladığı ve çoğunun bitirildiği dönem 1757 yılında tahta çıkan III. Mustafa Dönemi olmuştur. Ekonomik sıkıntılardan dolayı bazı yapılardaki onarımlarının bitirilmesi yıllar almıştır. Üç Şerefeli Cami ve Külliyesi’nin tamiratı da böyle olmuştur. Yapılan iki keşif sonrası bitirilemeyen tamirat, 1763 yılında üçüncü kez keşif yapılarak yaklaşık on bir yılın sonunda 1764 yılında bitirilebilmiştir.
1752 depremi, Edirne’de izlerini silmenin zor olduğu hasarlar bırakmıştır. Vakıfları olan yapılar, vakıfları vasıtasıyla tamir edilmiştir. Depremde zarar görüp vakfı olmayan yapılar ise uzun süre onarılamadığı gibi hiç onarılamayıp kaderine terk edilen yapılar da olmuştur. Bazı kubbeli yapıların yıkıntıları ve kurşunları satılarak kubbesiz ve ahşap tavanlı olarak inşa edilme yoluna gidilmiştir. Bu onarımlar sırasında bazı yapılarda aslına uygun olmayan onarımlar yapılmıştır. Bazı yapılarda da şekilsel değişikliğe gidilmiş, iki katlı yapılarda özelikle hanlarda onarım maliyetini azaltmak maksadıyla ikinci kat tamamen yıkılarak tek katlı olarak onarılmıştır.
1752 depreminde zarar gören tarihi yapıların diğerleri de medrese ve mekteplerdir. Depremde Edirne’de 4 mektep ve 3 tane de medresede hasar oluşturmuştur. Selimiye Camii ve Külliyesi, Üç Şerefeli Cami ve Külliyesi ile II. Bayezid Camii ve Külliyesi’nde yer alan mektep ve medreselerde oluşan hasarlar bu külliye yapılarıyla birlikte verildiği için bir daha burada yer verilmeyecektir.
Depremde zarar gören yerlerden biri de Ahi Çelebi Vakfı’na ait olan Arasta’nın yakınında yer alan mektepdir. Küçük Arasta Bölgesi’nde yer alan bu mektep, Ahî Çelebi demekle meşhur olup 930’da (1523-24) Mısır’da vefat eden Mevlana Mehmed Bin Kemal tarafından bina eylenmiştir. 1752 depreminde mektep deprem sırasında tamamen yıkılmıştır. Depremde zarar gören yerlerin başında mektebin duvarları ve çatısı gelmektedir. Yapının kapı, pencere ve camları da zarar gören yerler arasındadır. 1752 depreminde zarar gören mekteplerden biri de Defterdâr Mahmud Efendi Mektebi’dir. Dâye Hatun Mahallesi’nde bulunan Defterdâr Mahmud Efendi’nin bina eylediği mekteptir. Depremde harap olan bu yapı vakıf mütevellisi Hasan Ağa tarafından 1168 (1754-1755) yılında tamir ettirilmiştir.
DEPREMİ’NİN ETKİ ALANI
İstanbul’da da hissedilen 1752 depreminin asıl etki sahası ve hasar oluşturduğu yer, Edirne başta olmak üzere çevresindeki yerleşim alanları olmuştur. Bu geniş etki alanı nedeniyle depremin bütün Trakya’da tahribat oluşturduğunu söyleyebiliriz. Edirne ve çevresinde depremin ciddi hasarlar oluşturduğu yerlerin başında Edirne’nin 30 km. güneydoğusunda yer alan Havsa ve Hasköy kasabaları gelmektedir. Havsa’da zarar görmeyen neredeyse hiçbir ev kalmamıştır. Havsa’da ayrıca büyük bir han da yıkılan yerler arasındadır. Hasköy’de de pek çok yapı yıkılmış, çok sayıda ölen ve yaralanan olmuştur. Buradaki Mahmud Paşa Camisi’nin kitabesinden bu binanın depremde yıkıldığı ve yeniden inşa edildiği anlaşılmaktadır. Edirne’nin güneybatısında, Ahur Köyü de zarar gören yerler arasındadır. Buradaki miri ahır ve samanlık da yıkılmıştır.
İbriktepe, Kozköy ve Ferecik can kaybının çok olduğu yerler arasındadır. İpsala ve Enez’deki binalarda oluşan hasar da büyük olmuştur. Gaziköy’de yaşayan bir tüccarın verdiği bilgilere göre, bu depremde İpsala bölgesinde Zerna, Kozköy, Ferecik ve Urnia Köyleri’nde büyük can kayıpları yaşanmış ve bu köyler tamamen haritadan silinmiştir. İpsala’da depremde zarar gören yerlerden biri de I. Murad’ın yaptırdığı ve 1747’de onarılmış olan Hüdâvendigâr Camii’dir. Depremde caminin bazı duvarları ile minaresi yıkılmıştır. Bu hasardan dolayı camide namaz kılınamamıştır. Depremden sonra keşfi yapılıp bir türlü onarımı yapılmayan cami cemaati, caminin minaresi olamadığından dolayı ezan okunmadığını, harap halde olan caminin onarılmaması halinde şiddetli yağmurlarda daha da zarar göreceğini bildirmişlerdir. Bunun üzerine, caminin tamirat masraflarının miri hazineden karşılanarak onarılması kararlaştırılmıştır.
1730 depreminden sonra onarılmış olan Enez Kalesi’nin bir kısmı bu depremde tamamen yıkılmış, diğer kısımları da zarar görmüştür. Kale içinde bulunan Fatih Sultan Mehmed Camii’nin Kubbesi, mihrap duvarı, bazı kemerleri ve kadınlar bölümü ile dış duvarları tamamen yıkılmıştır. Cisr-i Mustafa Paşa Kasabası da bu depremde zarar gören yerler arasındadır. Burada, Haseki Sultan, eşi Mustafa Paşa’nın Meriç Nehri üzerine yaptırdığı köprünün yakınına büyük bir cami, imaret, muallimhâne ve han yaptırmıştır. Haseki Sultan’ın yaptırdığı bu yapılar depremde zarar görmüştür. Depremde caminin dehlizi, taş kemerleri ve minaresi yıkılmıştır. Ayrıca han, mektep ve tabhânenin de bazı yerleri yıkılmış ve bazı duvarlarında çatlaklar oluşmuştur. Binaların ayrıca kapı ve pencereleri ile kurşun kaplamaları da zarar görmüştür.

Kaynak: Edirne Gazetesi